Steve Biko

Bantu Stephen Biko(18 Nyendavhusiku 1946 – 12 Khubvumedzi 1977) vho vha vha mulwela mbofholowo wa Afrika Tshipembe wa u lwa na khethululo . Nga kuhumbulelo kwa lushaka lwa Afrika na sosiaḽisi ya Afrika, vho vha vhe phanḓa ha fulo ḽa u lwa na khethululo ḽine ḽa ḓivhiwa sa Black Consciousness Movement nga tshifhinga tsha vho 1960 na vho 1970. Mihumbulo yawe yo ṱalutshedzwa kha mutevhe wa athikili dzo ganḓiswaho nga fhasi ha dzina ḽa vhufhura ḽa Frank Talk .

O alutshela muṱani u shayaho vha Xhosa, Biko o alutshela ḓoroboni ya Ginsberg ngei Kapa Vhubvaḓuvha . Nga 1966, vho thoma u guda zwa mishonga kha Yunivesithi ya Natal, ye vha dzhena kha dzangano ḽa Lushaka ḽa Matshudeni a Afrika Tshipembe (NUSAS). U hanedzana nga maanḓa na sisiṱeme ya khethululo ya nga muvhala na vhuvhusi ha vhatshena-vhaṱuku fhano Afrika Tshipembe, Biko o vha o dinalea uri NUSAS na zwiṅwe zwigwada zwine zwa lwa na khethululo zwo vha zwi tshi langiwa nga vhatshena vhane vha vha na mbofholowo, nṱhani ha vharema vhe vha vha vho kwamea vhukuma nga khethululo. O vha a tshi tenda uri vhatshena vhane vha vha na ndivho dza vhuḓi vho vha vha tshi kundelwa u pfesesa tshenzhemo ya vharema nahone kanzhi vho vha vha tshi ita zwithu nga nḓila ya u shumisesa maanḓa . Vho bveledza muhumbulo wa uri u shavhisa vhuvhusi ha vhatshena, vhathu vha vharema vho vha vha tshi fanela u dzudzanya vho ḓiimisa nga vhoṱhe na u zwi fhelisa vho mbo ḓivha muthu ane a khou ranga phanḓa kha u sikwa ha Dzangano ḽa Matshudeni ḽa Afrika Tshipembe (SASO) nga 1968. Muraḓo wo vha wo vulea kha " vharema " fhedzi, ipfi ḽe Biko a ḽi shumisa a si kha vha Afrika vhane vha amba Lubantu fhedzi na kha vha mivhala na vha India . O vha a tshi ṱhogomela uri tshigwada tshawe tshi dzule tsho ḓiimisa nga tshoṱhe kha vha muvhuso wa vahtshena, fhedzi o vha a tshi hanedzana na vengo ḽine ḽa vha uri ḽi khou lwa na vhatshena nahone o vha e na khonani dza vhatshena. Muvhuso wa National Party wa vhatshena vhaṱuku wo vha u tshi khou tikedza mathomoni, vha tshi vhona u sikwa ha SASO sa gundo ḽa khethululo ya khethululo ya mirafho.

U ṱuṱuwedzwa nga muḓivhi wa fiḽosofi wa Martinican Frantz Fanon na tshigwada tsha Black Power tsha Afrika-Amerika, Biko na vhatevheli vhawe vho bveledza Black Consciousness sa muhumbulo wa tshiofisi wa SASO. Dzangano iḽi ḽo ita fulo ḽa u fhelisa khethululo na tshanduko ya Afrika Tshipembe u ya kha pfanelo dza u voutha dza vhathu vhoṱhe na ikonomi ya soshaḽizimu . Yo dzudzanya mbekanyamushumo dza tshitshavha tsha vharema (BCPs) na u sedza kha u manḓafhadzwa ha muhumbulo wa vhathu vha vharema. Biko o vha a tshi tenda uri vhathu vha vharema vha tea u ḓi bvisa kha muhumbulo wa u ḓiṱukufhadza nga mbeu, muhumbulo we a u sumbedza nga u ḓivhadza tshiṱirathedzhi tsha " murema o naka ". Nga 1972, vho dzhenelela kha u thoma Black People's Convection (BPC) u itela u ṱuṱuwedza mihumbulo ya Black Consciousness vhukati ha vhathu vhanzhi. Muvhuso wo mbo ḓi vhona Biko sa tshutshedzo ya u fhirisela muvhuso nahone wa mu vhea fhasi ha ndaela ya u thivhela nga 1973, zwa thivhela vhukuma mishumo yawe. Vho dzula vha tshi khou shuma kha zwa polotiki, vha tshi thusa kha u dzudzanya dzi BCP dzi ngaho senthara ya ṱhogomelo ya mutakalo na crèche kha vhupo ha Ginsberg. Musi vha tshe vho imisiwa vho vha vha tshi dovholola tshutshedzo dzi sa ḓivhei, nahone vho vha vho farwa nga tshumelo dza tsireledzo ya muvhuso zwifhinga zwo vhalaho. Nga murahu ha u farwa hawe nga ṅwedzi wa Ṱhangule 1977, Biko o rwiwa u swika a tshi lovha nga vhaofisiri vha tsireledzo ya muvhuso. Vhathu vha fhiraho 20 000 vho ya na mbulungoni yawe.